تحلیل محتوای کتاب های درسی مقاطع دبستان و راهنمایی ایران و افغانستان با تأکید بر متغیرهای جنسیتی

در هر فرهنگی تفاوتهای جنسیتی راه و رسمی محوری هستند که در آن، انسان ها خود را به عنوان اشخاص می شناسند، روابط اجتماعی را سازماندهی می کنند و سمبلی از پیشامدها و فرآیندهای طبیعی و اجتماعی می باشند. جنسیت به مثابه ی جنبه های روانشناختی، اجتماعی و فرهنگی مرد بودن و زن بودن انگاشته می شود. به عبارت دیگر، جنسیت، نمود ویژگی های مردان و زنان در مواجهه با زندگی اجتماعی و فرهنگ از طریق اجتماعی شدن است. در اغلب جوامع، نهادهایی که «قواعد بازی» را در جامعه تشکیل می دهند، جنبه های جنسیت را تجسم می بخشند. نهاد آموزش و پرورش یکی از مهم ترین نهادهای جامعه است که می تواند در طی دوران تحصیل، مفاهیم بسیاری را برای افراد درونی سازد. مدرسه مکانی است که بعد از خانواده، افراد بیشترین اوقات از عمر خود را در آن سپری می کنند. از آنجایی که امروزه قسمت اعظم فعالیت های آموزشی مدارس در کشورهای در حال توسعه، نظیر کشور ایران و افغانستان، بر محور انتقال محتوای کتاب های درسی تمرکز یافته است، پس می توان نتیجه گرفت که محتوای کتاب های درسی از اصلی ترین منابعی است که می تواند در تشدید و یا تضعیف مرزهای جنسیتی نقش مهمی را ایفا نماید. هدف اصلی از پژوهش حاضر، تحلیل و بررسی مفاهیم مربوط به متغیرهای جنسیتی در کتاب های درسی ادبیات (فارسی و دری) دوره ی دبستان و راهنمایی ایران و افغانستان و مقایسه ی دو کشور بوده است. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیل محتوا از نوع کمی می باشد. برای متن ها، پاراگراف و برای تصاویر، هر عکس به عنوان واحد تحلیل مد نظر قرار گرفت. به منظور دست یابی به هدف، محتوای کتاب های درسی دبستان و راهنمایی در هشت بعد اصلی قدرت و ضعف شخصیت، صفات و عواطف، سرگرمی ها، رنگ ها، مشاهیر و مفاخر، خانه و خانواده، فعالیت های مختلف و زبان مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاکی از آن است که مردان درصد زیادی را در بعد قدرت شخصیت، صفات و ویژگی های مثبت و منفی و عواطف منفی به خود اختصاص داده اند. سرگرمی های به کار رفته برای آن ها بیشتر است و رنگ غالب مورد استفاده برای آن ها آبی است. غالب مشاهیر و مفاخر را مردان تشکیل می دهند و در فعالیت های متنوعی (شغلی و حرفه ای، هنری، اجتماعی، فنی، حرکتی، شناختی) درگیر هستند. در خانه و خانواده کمتر درگیر کارهای خانگی بوده و در زمینه ی والدگری نیز بیشتر به امور تربیتی می پردازند. زبان مورد استفاده در کتاب های درسی نیز تا حدی به سود مردان به کار رفته است. زنان دارای درصد بسیار کمی از قدرت شخصیت، صفات و ویژگی های مثبت و منفی و عواطف منفی بوده، اما درصد غالب عواطف مثبت در اختیار زنان است. سرگرمی های به کار رفته برای آن ها معدود است و رنگ غالب مورد استفاده برای آن ها صورتی است. مشاهیر و مفاخر انگشت شماری را زنان تشکیل می دهند و از انواع گوناگون فعالیت ها، تنها در عرصه ی هنری (خرده کاری و ساخت اشیاء) به میزان بیشتری بازتاب یافته اند. اکثریت کارهای خانگی بر دوش زنان است و در زمینه ی والدگری نیز بیشتر به توجه و مراقبت از فرزندان می پردازند. هم چنین زبان مورد استفاده در کتاب های درسی نیز تا حدی به زیان زنان به کار رفته است.